Jakie znaczenie dydaktyczne ma to, że ascezę wybrał człowiek zamożny ?

       Legenda o świętym Aleksym jest utworem literatury parenetycznej, czyli kształtującej i propagującej okre­ślone wzorce osobowe, związane z pełnieniem ról społecznych. Ma charakter dydaktyczny, pouczający. Tradycja piśmiennictwa tego typu jest długa i sięga grecko-rzymskiej starożytność.

       W średniowieczu najczęściej spotyka się utwory parenetyczne o wychowy­waniu wzorowego monarchy (za ro­dzaj takiego dzieła możemy uznać Kronikę polską Galla Anonima). Jed­nakże bardzo wiele utworów piśmien­nictwa średniowiecznego rozmaitego rodzaju nosi znamiona literatury pare­netycznej: można wymienić choćby chansons de geste i romanse rycer­skie, przedstawiające ideał władcy i rycerza chrześcijańskiego, a przede wszystkim bogatą twórczość hagiograficzną, w której funkcja wychowawcza jest jedną z najważniejszych.
       Opowieść o świętym Aleksym pro­paguje ideały ewangeliczne: ducho­wą i cielesną czystość, pogardę dla dóbr doczesnych i dobrowolne ubó­stwo połączone z hojną jałmużną dla potrzebujących, nieliczenie się z po­trzebami ciała, a więc wszystko to, co skrótowo określa się mianem ascezy. W postaci Aleksego przedstawiony zostaje wzorzec chrześcijań­skiej pobożności, całkowite oddanie się Bogu. Zgodnie z zaleceniem Jezu­sa, aby pójść za Nim, Aleksy porzuca dom rodzinny. Odchodząc, przykazu­je żonie, aby spełniała chrześcijań­skie obowiązki. Jego słowa są w isto­cie zaleceniem dla każdego słucha­cza i czytelnika tego tekstu:

Służy[1] Bogu w każdej dobie,

Ubogie karmi i odziewaj, Swych starszych nigdy nie gniewaj,

Chowaj się we czci i w każni [tzn.

w surowości obyczajów],

Nie traci nijednej przyjaźni.

     Pod koniec życia Aleksy, stroniący przecież od ziemskiej chwały, spisuje jednak swoje czyny i losy. Postępuje tak właśnie po to, aby pozostawić lu­dziom przykład, ukazujący, jak dążyć do świętości i zbawienia. Polskie ujęcie żywota Aleksego różni się wieloma szczegółami od wersji ka­nonicznej, którą reprezentuje np. Złota legenda. W zestawieniu z tym oficjal­nym obrazem mamy w polskim utwo­rze do czynienia z pogłębionym rysun­kiem psychologicznym postaci (płaczą­cy po nieudanej wyprawie sług rodzice; przerażony klucznik, który nie potrafi nie rozgłaszać wszem i wobec wieści o cudzie, którego był świadkiem; ojciec zalewający się łzami po usłyszeniu imienia syna itd.) i ożywieniem wielu sytuacji, nadaniem im znamion reali­zmu (rozmowa Aleksego z żoną pod­czas nocy poślubnej jest pełna życia, a nawet dramatyczna w porównaniu z analogicznym fragmentem Złotej le­gendy).

        Fabuła dzieła obfituje w ele­menty cudowne o ludowym niemal charakterze: schodząca z obrazu Mary­ja, uzdrawiająca woń unosząca się wo­kół ciała, dzwony, które same dzwonią, obwieszczając śmierć świętego, dziec­ko objaśniające ludziom, dlaczego tak się dzieje i informujące, gdzie znajduje się święte ciało, list, którego nikt nie zdołał wyjąć z dłoni zmarłego Alekse­go, a który osuwa się w rękę żony (w wersji kanonicznej list wyjmuje pa­pież) itd. Większości tych elementów brak w wersjach łacińskich. W kano­nicznych legendach nie ma również rozbudowanego, epickiego wstępu, który mówi nam wiele o ustnym funk­cjonowaniu utworu i jego zakorzenie­niu w kulturze masowej późnego pol­skiego średniowiecza.

 

 


[1]    Jest to forma trybu roz­kazującego; por. w Bogu­rodzicy zyszczy nam, spu­ści nam. Tak samo należy rozumieć słowa karmi, nie traci itd.