Legenda o świętym Aleksym jest utworem literatury parenetycznej, czyli kształtującej i propagującej określone wzorce osobowe, związane z pełnieniem ról społecznych. Ma charakter dydaktyczny, pouczający. Tradycja piśmiennictwa tego typu jest długa i sięga grecko-rzymskiej starożytność.
W średniowieczu najczęściej spotyka się utwory parenetyczne o wychowywaniu wzorowego monarchy (za rodzaj takiego dzieła możemy uznać Kronikę polską Galla Anonima). Jednakże bardzo wiele utworów piśmiennictwa średniowiecznego rozmaitego rodzaju nosi znamiona literatury parenetycznej: można wymienić choćby chansons de geste i romanse rycerskie, przedstawiające ideał władcy i rycerza chrześcijańskiego, a przede wszystkim bogatą twórczość hagiograficzną, w której funkcja wychowawcza jest jedną z najważniejszych.
Opowieść o świętym Aleksym propaguje ideały ewangeliczne: duchową i cielesną czystość, pogardę dla dóbr doczesnych i dobrowolne ubóstwo połączone z hojną jałmużną dla potrzebujących, nieliczenie się z potrzebami ciała, a więc wszystko to, co skrótowo określa się mianem ascezy. W postaci Aleksego przedstawiony zostaje wzorzec chrześcijańskiej pobożności, całkowite oddanie się Bogu. Zgodnie z zaleceniem Jezusa, aby pójść za Nim, Aleksy porzuca dom rodzinny. Odchodząc, przykazuje żonie, aby spełniała chrześcijańskie obowiązki. Jego słowa są w istocie zaleceniem dla każdego słuchacza i czytelnika tego tekstu:
Służy[1] Bogu w każdej dobie,
Ubogie karmi i odziewaj, Swych starszych nigdy nie gniewaj,
Chowaj się we czci i w każni [tzn.
w surowości obyczajów],
Nie traci nijednej przyjaźni.
Pod koniec życia Aleksy, stroniący przecież od ziemskiej chwały, spisuje jednak swoje czyny i losy. Postępuje tak właśnie po to, aby pozostawić ludziom przykład, ukazujący, jak dążyć do świętości i zbawienia. Polskie ujęcie żywota Aleksego różni się wieloma szczegółami od wersji kanonicznej, którą reprezentuje np. Złota legenda. W zestawieniu z tym oficjalnym obrazem mamy w polskim utworze do czynienia z pogłębionym rysunkiem psychologicznym postaci (płaczący po nieudanej wyprawie sług rodzice; przerażony klucznik, który nie potrafi nie rozgłaszać wszem i wobec wieści o cudzie, którego był świadkiem; ojciec zalewający się łzami po usłyszeniu imienia syna itd.) i ożywieniem wielu sytuacji, nadaniem im znamion realizmu (rozmowa Aleksego z żoną podczas nocy poślubnej jest pełna życia, a nawet dramatyczna w porównaniu z analogicznym fragmentem Złotej legendy).
Fabuła dzieła obfituje w elementy cudowne o ludowym niemal charakterze: schodząca z obrazu Maryja, uzdrawiająca woń unosząca się wokół ciała, dzwony, które same dzwonią, obwieszczając śmierć świętego, dziecko objaśniające ludziom, dlaczego tak się dzieje i informujące, gdzie znajduje się święte ciało, list, którego nikt nie zdołał wyjąć z dłoni zmarłego Aleksego, a który osuwa się w rękę żony (w wersji kanonicznej list wyjmuje papież) itd. Większości tych elementów brak w wersjach łacińskich. W kanonicznych legendach nie ma również rozbudowanego, epickiego wstępu, który mówi nam wiele o ustnym funkcjonowaniu utworu i jego zakorzenieniu w kulturze masowej późnego polskiego średniowiecza.
[1] Jest to forma trybu rozkazującego; por. w Bogurodzicy zyszczy nam, spuści nam. Tak samo należy rozumieć słowa karmi, nie traci itd.