OŚWIECENIE
CHRONOLOGIA EPOKI
W zachodniej Europie pierwsze oznaki nowych idei, zapowiedzi myśli oświeceniowych, pojawiły się w Anglii pod koniec wieku XVII, a rozwinęły na przełomie wieków XVII i XVIII oraz w XVIII stuleciu we Francji oraz Holandii. Stamtad promieniowały na pozostałe kraje europejskie. W Polsce największy rozkwit Oświecenia przypada na druga połowę wieku XVIII.
Periodyzacja polskiego Oświecenia przedstawia się następująco:
- faza I – tak zwane wczesne Oświecenie – przypada na okres między początkiem lat trzydziestych XVIII wieku a rokiem 1764 (data wstąpienia na tron polski Stanisława Augusta Poniatowskiego). W tym czasie powstają dopiero pierwsze zalążki instytucji polskiego Oświecenia (Collegium Nobilium, Biblioteka Publiczna braci Załuskich);
- faza II – rozkwit Oświecenia, tak zwane czasy stanisławowskie – lata 1764-1795. Nastąpiła wtedy prawdziwa inwazja instytucji oświeceniowych, już w samym tylko 1765 roku powstały trzy niezwykle ważne: czasopismo „Monitor", pierwszy w Polsce teatr publiczny oraz Szkoła Rycerska (Korpus Kadetów). Zamykająca ten okres data, rok 1795, to rok, w którym nastąpił III rozbiór Polski, a więc moment ostatecznego upadku pierwszej Rzeczypospolitej (tak zwanej Rzeczypospolitej szlacheckiej);
- faza III – schyłek Oświecenia, tak zwane czasy postanisławowskie, lata 1795-1822 – jest to jednocześnie okres kształtowania się nowej formacji ideowej, jaką był Romantyzm. Umowną datą rozpoczynającą nową epokę historyczno-literacką jest rok 1822 – data wydania I tomu Poezji Adama Mickiewicza, w którym znalazły się Ballady i romanse.
RACJONALIZM I EMPIRYZM:
Oświecenie było epoką, której fundamenty stworzyli nie artyści, lecz filozofowie i uczeni. Nic więc dziwnego, że na charakter tej epoki największy wpływ miały dwa wielkie prądy umysłowe: biorący swój początek w doktrynie filozoficznej Kartezju- sza racjonalizm oraz rozwijający się równolegle empiryzm.
Epoka Oświecenia to okres funkcjonowania także innych, pomniejszych ideologii, prądów oraz zespołów poglądów etycznych, z których najciekawszymi wydają się utylitaryzm, humanitaryzm i, przeciwstawiający się racjonalizmowi, irracjonalizm.